Ζ (1969)

Ελληνικός Τίτλος: Z
Κατηγορία: Έγκλημα, Δράμα, Ιστορική
Σκηνοθεσία: Κώστας Γαβράς
Σενάριο: Βασίλης Βασιλικός (Νουβέλα), Jorge Semprún, Κώστας Γαβράς (Προσαρμογή Σεναρίου)
Πρωταγωνιστούν: Yves Montand, Jean Louis Trintignant, Jacques Perrin, Ειρήνη Παπά
Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Φωτογραφία: Raoul Coutard,
Μοντάζ: Françoise Bonnot
Χώρα Παραγωγής: Αλγερία, Γαλλία
Χρώμα: Έγχρωμη
Διάρκεια: 127 min

Δεκαετία του ’60, σε μια άγνωστη πόλη, μιας άγνωστης χώρας. Ένας διακεκριμένος επιστήμονας (Υβ Μοντάν), του οποίου το όνομα δεν αναφέρεται σε κανένα σημείο της ταινίας, ετοιμάζεται για μια προγραμματισμένη ομιλία στην οποία θα αναφερθεί σε θέματα που αφορούν τον πυρηνικό αφοπλισμό.
Τελευταία στιγμή οι υπεύθυνοι της κυβέρνησης προσπαθούν να του ανατρέψουν τα σχέδια δημιουργώντας του ένα σωρό προβλήματα. Τελικά όμως, η ομιλία θα δοθεί σε μια αίθουσα πολύ μικρότερη από την προκαθορισμένη και με το πλήθος του κόσμου που θέλει να την παρακολουθήσει να βρίσκεται έξω απ’ αυτήν, ακούγοντας τον ομιλητή από εξωτερικά μεγάφωνα που τοποθετήθηκαν από τους συνεργάτες του ειρηνιστή επιστήμονα.
Στο τέλος της ομιλίας, κατά την αποχώρησή του, ο επιστήμονας δέχεται επίθεση από κάποιος αγνώστους που επιβαίνουν σε ένα τρίκυκλο και μεταφέρεται σοβαρά τραυματισμένος στο νοσοκομείο. Οι ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις που είναι παρόν παρακολουθούν το γεγονός χωρίς να επέμβουν και χωρίς να κάνουν την παραμικρή προσπάθεια προκειμένου να πιάσουν τους υπαίτιους, που το σκάνε σχεδόν ανενόχλητοι.
Λίγες ώρες αργότερα ο άτυχος επιστήμονας υποκύπτει στα τραύματά του.
Οι Αρχές παρουσιάζουν το περιστατικό σαν τροχαίο και αναφέρουν ότι ο οδηγός του οχήματος ήταν μεθυσμένος. Διενεργείται όμως ιατροδικαστική εξέταση και πιστοποιείται ότι ο θάνατος του θύματος δεν προκλήθηκε από τροχαίο αλλά από χτύπημα που δέχτηκε στο κεφάλι με βαρύ αντικείμενο.
Ο νεαρός ανακριτής που αναλαμβάνει την υπόθεση (Ζαν Λουι Τρεντινιάν) με τη βοήθεια ενός φωτορεπόρτερ (Ζακ Περέν) που ήταν παρόν στο περιστατικό, αποκαλύπτει ότι ο φόνος διαπράχθηκε από δύο άνδρες και βρίσκει στοιχεία που εμπλέκουν στην υπόθεση υψηλόβαθμα στελέχη της κυβέρνησης και της αστυνομίας. Η κυβέρνηση προσπαθεί να συγκαλύψει την υπόθεση πιέζοντας τον ανακριτή και τρομοκρατώντας τους μάρτυρες, αλλά ο αδέκαστος ανακριτής είναι αποφασισμένος να φτάσει μέχρι το τέλος...

Ταινία σταθμός στην ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου από τον Έλληνα σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά. Θεωρείται ένα από τα κορυφαία δείγματα του πολιτικού κινηματογράφου και η απαρχή των ταινιών του είδους, ενός είδους  που τα χρόνια της δεκαετίας του ’70 που ακολούθησαν, γνώρισε μεγάλη ακμή.
Το σενάριο βασίζεται στη νουβέλα του Βασίλη Βασιλικού, που κυκλοφόρησε το 1966 με τον τίτλο «Ζ: Φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος» και αναφέρεται στη δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη, στην Θεσσαλονίκη.
Το «Ζ» του τίτλου του βιβλίου αλλά και της ταινίας, προφέρεται «Ζι» και όχι «Ζήτα» ούτε «Ζεντ», παραπέμποντας έτσι στο σύνθημα «Ζει», που φώναζαν οι χιλιάδες κόσμου που συνόδευσαν τον Λαμπράκη στην τελευταία του κατοικία τον Μάιο του 1963 και όχι σε ψευδώνυμο του δολοφονηθέντα, όπως λάθος αναφέρουν κάποια ελληνικά και ξένα sites.
Ο τόπος της δράσης της ταινίας δεν αναφέρεται ρητά, αλλά εμφανέστατα μέσα από πολλά στοιχεία, υπονοείται η Ελλάδα και από την εξέλιξη της ιστορίας διαφαίνεται η υπόθεση Λαμπράκη. Άλλωστε ο σκηνοθέτης δεν επιθυμεί να αφήσει καμία αμφιβολία περί αυτού καθώς στους τίτλους της αρχής διαβάζουμε χαρακτηριστικά: «Οποιαδήποτε ομοιότητα με πραγματικά γεγονότα, πρόσωπα ή πράγματα, είναι απολύτως ηθελημένη».

Ο Κώστας Γαβράς, που ήταν εγκατεστημένος μόνιμα στη Γαλλία, διάβασε το βιβλίο του Βασιλικού, λίγες μέρες προτού ξεσπάσει το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου και οι δικτάτορες αναλάβουν την πλήρη εξουσία της χώρα μας. Τότε ο σκηνοθέτης αποφάσισε να το μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη, όταν έτσι ώστε να μπορέσει να κάνει γνωστά τα πολιτικά τεκταινόμενα της Ελλάδας στον υπόλοιπο κόσμο.
Σε συνεργασία με τον Ισπανό συγγραφέα-σεναριογράφο Jorge Semprún, έγραψαν το σενάριο το οποίο έχει κάποιες διαφορές στην πλοκή, τόσο σε σύγκριση με το βιβλίο όσο και με την πραγματικότητα.
Ο Έλληνας σκηνοθέτης, έχοντας να αντιμετωπίσει τεράστιες οικονομικές δυσκολίες, και μετά την άρνηση της Ιταλίας και της Ισπανίας, που ήταν οι πρώτες επιλογές του για το γύρισμα της ταινίας λόγω του μεσογειακού περιβάλλοντος τους (είναι ευκολονόητο πως η ταινία ήταν αδύνατον να γυριστεί σε ελληνικό έδαφος), ξεκίνησε τελικά τα γυρίσματα στην Αλγερία, με την βοήθεια του ηθοποιού και παραγωγού Jacques Perrin (ο ηθοποιός που υποδύεται τον φωτορεπόρτερ) και με την αμέριστη συμπαράσταση όλων των ηθοποιών που συμμετείχαν στην ταινία και είχαν αγαπήσει το θέμα της από την πρώτη στιγμή. Σημαντικότατη υπήρξε και η βοήθεια του Υπουργείου Πολιτισμού της Αλγερίας.

Ο κινηματογραφικός τρόπος αφήγησης του λογοτεχνικού κειμένου του Κώστα Γαβρά γίνεται αναμφισβήτητα αριστουργηματικά.
Οι ντοκιμαντερίστικες λήψεις μπλέκονται με τις χολιγουντιανές τεχνικές των ταινιών δράσης και η σοβαρότατη πολιτική στόχευση εμπλέκεται με καυστική σάτιρα που σε ορισμένες μάλιστα σκηνές προκαλεί και γέλιο.
Αξιομνημόνευτη είναι η σεκάνς στην αρχή της ταινίας κατά την οποία η ομάδα των κυβερνώντων παραλληλίζει τον περονόσπορο που πλήττει τις αγροτικές καλλιέργειες με τον κομμουνισμό που πλήττει τις κοινωνίες, και η σεκάνς λίγο πριν το τέλος, στην οποία διακωμωδούνται οι στρατιωτικοί που θα παραπεμφθούν σε δίκη, κατά την έξοδο τους από το γραφείο του ανακριτή. Ευρηματικός είναι και ο τρόπος εξιστόρησης -με πικρία αυτή τη φορά- των όσων δυσάρεστων επακολούθησαν μετά το κλείσιμο της υπόθεσης και το φινάλε της κινηματογραφικής ιστορίας.
Η αφήγηση της ιστορίας ακολουθεί μία ημερολογιακή καταγραφή των γεγονότων, ενώ παρεμβάλλονται πολύ συχνά φλας μπακ, ιδίως στην εξιστόρηση του μοιραίου γεγονότος που το παρακολουθούμε σε διαφορετικές εκδοχές, ανάλογα με το ποιός το αφηγείται. Φλας μπακ έχουμε και στις καταθέσεις κάποιων μαρτύρων αλλά και στις εικόνες που περνούν από το μυαλό της συζύγου του θύματος ως αναμνήσεις. Ειδικά σε αυτά τα σημεία αλλά και καθ’ όλη την διάρκεια της ταινίας το μοντάζ είναι εξαιρετικό και είναι ένα από τα στοιχεία που μαζί με τον “αγχωτικό” θα έλεγε κανείς ρυθμό, εντείνει το σασπένς και καθηλώνει τον θεατή από το πρώτα κιόλας λεπτά -ακόμα κι αυτόν που έχοντας διαβάσει το βιβλίο γνωρίζει την εξέλιξη της ιστορίας.
Ο ήδη καταξιωμένος τότε, διεθνούς φήμης Έλληνας μουσικοσυνθέτης Μίκης Θεοδωράκης, δέχτηκε την πρόταση του Γαβρά να γράψει την μουσική της ταινίας αλλά το γεγονός ότι την εποχή αυτή βρισκόταν υπό περιορισμό από το καθεστώς της χούντας, δεν του το επέτρεψε. Έτσι πρότεινε στον σκηνοθέτη να επιλέξει αυτός από προηγούμενες δισκογραφικές του δουλειές, όποιες μουσικές συνθέσεις και τραγούδια του έκρινε αυτός ότι θα ήταν κατάλληλα για το θέμα της ταινίας και να τα χρησιμοποιήσει. Ο Γαβράς, συνεργάστηκε με τον Γάλλο μουσικοσυνθέτη Bernard Gérard, και οι δυο τους, διασκευάζοντας παλιές δημιουργίες του μεγάλου συνθέτη, έφτιαξαν για το «Ζ» ένα υπέροχο soundtrack.

Το καστ αποτελείται από ένα επιτελείο εξεχόντων ηθοποιών του γαλλικού σινεμά της εποχής.
Ο Yves Montand, στον ρόλο του ειρηνιστή επιστήμονα, παρά το γεγονός ότι η συνολική εμφάνισή του δεν ξεπερνάει τα 12 με 13 λεπτά, με το ταπεραμέντο του και τις εξαιρετικές υποκριτικές του ικανότητες, δημιουργεί έναν χαρακτήρα που καταφέρνει να ηγείται όλων των υπολοίπων συναδέλφων του που συμμετέχουν στην ταινία. Ο Ιταλός ηθοποιός ήταν από τους πρώτους που στάθηκαν στο πλευρό του Έλληνα σκηνοθέτη και τον παρότρυναν να υλοποιήσει το δύσκολο εγχείρημα που είχε στο μυαλό του, χωρίς μάλιστα να του απαιτήσει κανέναν πρωταγωνιστικό ρόλο, παρά μόνο την συμμετοχή του στην ταινία. Φυσικά ο Κώστας Γαβράς τον εμπιστεύτηκε και του έδωσε τον βασικό ρόλο του Γρηγόρη Λαμπράκη, κι ο μεγάλος ηθοποιός τον δικαίωσε απόλυτα.
Ο Jean Louis Trintignant, στον ρόλο του ανακριτή που στην πραγματικότητα είναι ο Χρήστος Σαρτζετάκης, ο μετέπειτα Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας (29 Μαρτίου 1985 έως 5 Μαΐου 1990). Ο Trintignant είναι υπέροχος στον ρόλο του παγερού αλλά και αδέκαστου ανακριτή που αποκαλύπτει την συγκάλυψη και καταγγέλλει την διαφθορά των ανώτερων αξιωματούχων της κυβέρνησης, δημιουργώντας έναν χαρακτήρα-αναφορά, στην ιστορία της 7ης τέχνης.
Πολύ καλός είναι και ο Jacques Perrin στον ρόλο του επίμονου φωτορεπόρτερ που ρίχνει φως σε πολλά σκοτεινά σημεία της υπόθεσης. Ο Perrin ήταν και ένας από τους παραγωγούς της ταινίας και ίσως χωρίς αυτόν και την πολύτιμη βοήθειά του προς τον Κώστα Γαβρά, το «Ζ» να μην είχε γυριστεί ποτέ.
Τέλος, η Ειρήνη Παππά σε ένα μικρό, αλλά τόσο χαρακτηριστικό ρόλο, αυτόν της συζύγου του θύματος, είναι για άλλη μια φορά υπέροχη. Ο βουβός τρόπος που εκφράζει τον πόνο της, αφήνει το στίγμα της και στα πονεμένα μάτια της αντικατοπτρίζεται ο πόνος ενός ολόκληρου λαού.

Το «Ζ» έκανε πρεμιέρα στους Γαλλικούς κινηματογράφους στις 26 Φεβρουαρίου 1969. Απέσπασε εξαιρετικές κριτικές και γνώρισε εμπορική επιτυχία σε όσες χώρες προβλήθηκε, επειδή το θέμα της είχε παγκόσμιο χαρακτήρα.
Τον Μάιο της ίδιας χρονιάς προβλήθηκε στο Φεστιβάλ των Καννών όπου και τιμήθηκε με το Βραβείο Ά Ανδρικού ρόλου για τον Jean-Louis Trintignant, και ο Κώστας Γαβράς απέσπασε το Βραβείο της Κριτικής Επιτροπής (FIPRESCI).
Το 1970, μετά την προβολή της ταινίας στις ΗΠΑ, βρέθηκε στον διαγωνισμό των Βραβείων Όσκαρ με πέντε υποψηφιότητες: Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας, Σκηνοθεσίας, Σεναρίου, Μοντάζ και Φωτογραφίας. Διακρίθηκε στις κατηγορίες Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας (το βραβείο πήγε στην Αλγερία) και Μοντάζ (Françoise Bonnot).
Επίσης κέρδισε μια Χρυσή Σφαίρα (Καλύτερης Ταινίας) και ο Μίκης Θεοδωράκης τιμήθηκε με ένα Βραβείο BAFTA για την μουσική του.
Με το «Ζ» ο Κώστας Γαβράς γνώρισε τη διεθνή καταξίωση και χαρακτηρίστηκε σαν “σκηνοθέτης πολιτικών ταινιών”.
Στην χώρα μας οι τότε κυβερνώντες, που ήταν και οι υπεύθυνοι για τα όσα θλιβερά διαδραματίζονται στην ταινία, μην μπορώντας να κάνουν κάτι καλύτερο, προσπάθησαν να επηρεάσουν τους Έλληνες της Αμερικής και φρόντισαν να πάρει κακές κριτικές και αποδοκιμασίες. Έτσι η ταινία δέχτηκε σφοδρή επίθεση από κάποια έντυπα του αμερικανικού τύπου τα οποία όμως, δεν στάθηκαν ικανά να μειώσουν την επιτυχία της.
Στην Ελλάδα προβλήθηκε μετά την πτώση της δικτατορίας.
Σήμερα η ταινία, στο κινηματογραφικό site IMDb κατέχει βαθμολογία 8.1/10, ενώ στο Rotten Tomatoes έχει ποσοστό 93% θετικών κριτικών.